رابطه بین کیفیت سود و دوره تصدی مدیرعامل

مقدمه

در سال‌های اخیر و به دنبال رسوائی‌های مالی تعدادی از شرکت‌های بزرگ، موضوع کیفیت سود، مورد توجه ویژه قرار گرفته است (شورورزی، نیکومرام، 1389). تحلیل‌گران مالی و‌ سرمایه‌گذاران در تعیین جریان‌های نقدی آتی تنها به رقم سود حسابداری به عنوان تنها شاخص تعیین کننده توجه نمی‌کنند، بلکه برای آن‌ها پایداری و تکرارپذیر بودن سود گزارش شده نیز بسیار مهم است. آن‌ها بیشتر از رقم نهایی سود، به اقلام تشکیل سود واقعی، سودمندی در پیش‌بینی سود آتی و همچنین به ثبات، پایداری و عدم تغییرپذیری سود گزارش شده اشاره دارد (کریمی، صادقی، 1389). براساس تحقیقات انجام شده از جمله تحقیقات دیچو و دچو یکی از عوامل تأثیرگذار بر کیفیت سود، کیفیت اقلام تعهدی است؛ لذا هر چه کیفیت دهنده آن توجه می‌کنند (کردستانی، مجدی، 1386). کیفیت سود، از جنبه‌های با اهمیت ارزیابی سلامت مالی شرکت هاست که به توانایی سود گزارش شده در انعکاس اقلام تعهدی بیشتر باشد، کیفیت سود نیز بیشتر خواهد بود. اقلام تعهدی تفاوت بین سود حسابداری و جریانات نقدی عملیاتی را نشان می‌دهد. با افزایش اقلام تعهدی، سود بر جریان نقدی فزونی می‌یابد. بخشی از این تفاوت، ناشی از اعمال نظر مدیریت در بکارگیری رویه‌های حسابداری است که چه موقع و چه مقدار درآمد و هزینه شناسایی شود. هنگامی که در شرکتی بخشی از اقلام تعهدی جاری، در بخش عملیاتی صورت جریان وجوه نقد منعکس نشود، کیفیت اقلام تعهدی کاهش یافته و در نتیجه ریسک اطلاعات افزایش و ارزش شرکت کاهش خواهد یافت (فروغی، نوشین، 1390). اختیار عمل مدیران در بکارگیری اصول تحقق و تطابق و استفاده از برآورد و پیش‌بینی، از جمله عواملی است که کیفیت سود را تحت تأثیر قرار می‌دهد. از یک طرف به دلیل آگاهی بیشتر آن‌ها از شرکت، انتظار می‌رود به گونه‌ای اطلاعات تهیه و ارائه شود که وضعیت شرکت را به بهترین نحو منعکس کند؛ از طرف دیگر ممکن است بنا به دلایلی نظیر ابقا در شرکت، دریافت پاداش و سایر عوامل، مدیر خواسته یا ناخواسته وضعیت شرکت را مطلوب جلوه دهد. بنابراین کیفیت سود شرکت‌ها تحت تأثیر مبانی گزارشگری و صلاحدید مدیران آن‌ها قرار می‌گیرد (اعتمادی و همکاران، 1388). هر چه سودها قابلیت اتکای کمتری داشته باشند، اطلاعات مفید کمتری ارائه می‌کنند (ایزدی نیا، نظرزاده، 1388).

مدیران عامل به شهرت و اعتبار خود علاقه مند می‌باشند و همین امر منجر به عملکرد محافظه‌کارانه آنان در ارتباط با گزارش زیان می‌گردد. از طرفی در ابتدای دوره تصدی، حتی در شرایط بد بازار، عملکرد نامناسب شرکت به حساب ضعف مدیرعامل گذاشته می‌شود. بنابراین در ابتدای دوره تصدی، مدیران عامل سعی می‌کنند عملکرد مناسبی از خود نشان دهند تا بدین ترتیب برای خود اعتبار بیافزایند. پس از اینکه مدیرعامل به شهرت و اعتبار دست یافت، سعی در حفظ شهرت خود دارد. از این رو شروع به گزارشگری محافظه‌کارانه می‌کنند یعنی شهرت وی، محرکی برای کاهش گزارشگری جسورانه می‌گردد؛ زیرا مدیرعاملی که شهرت وی بیشتر است اگر گزارشگری جسورانه اش فاش شود در مقایسه با یک مدیرعامل با شهرت و اعتبار پایین، بیشتر متضرر می‌گردد (ژانگ، 2099). هدف این مقاله، بررسی رابطه کیفیت سود و دوره تصدی مدیرعامل است.

پیشینه تحقیق

علی و زانگ(2013)، دریافتند سود به احتمال زیاد در ابتدای دوره تصدی مدیرعامل در مقایسه با دوره پایانی خدمت مدیرعامل بیشتر مورد اغراق قرار ­می­گیرد. این نتیجه‌گیری با این فرض سازگار است که مدیران عامل در ابتدای دوره تصدی خود در مقایسه با مابقی زمان خدمتشان برای بیش از حد نشان دادن سود انگیزه بیشتری دارند. آن­ها همچنین نشان دادند در مقایسه با سود در آخرین سال دوره تصدی مدیرعامل در مقایسه با مابقی سال‌های خدمتش به میزان بیشتری بیش از واقع نمایش داده می‌شود.

چوی و همکاران (2012)، رابطه بین مدیریت سود و جابجایی مدیرعامل را بررسی کردند. یافته­های تحقیق آن­ها نشان داد زمانی ­که مدیرعامل از روی اجبار جابجا می‌شود، مدیریت سود افزایش می‌یابد.

هانگ و همکاران (2012)، به بررسی رابطه بین سن مدیرعامل و کیفیت گزارشگری مالی پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد سن مدیرعامل با کیفیت گزارشگری مالی رابطه مثبت دارد.

فردریک برسکین و همکاران (2011) به بررسی تأثیرگذاری دوره تصدی و فاکتورهای مرتبط با مدیرعامل، بر نوآوری پرداختند. این تحقیق نشان داد دوره تصدی مدیرعامل بطور معناداری با کمیت و کیفیت نوآوری‌های آتی مرتبط است. همچنین نتایج حاکی از آن بود کمیت و کیفیت نوآوری‌ها بطور مستقیم با اطمینان بیش از حد به مدیرعامل و حق اختیار خرید سهام مرتبط می‌باشد.

نتایج حاصل از تحقیق وینینگ زانگ (2009)، نشان داد مدیرعامل با دوره تصدی بلندمدت در مقایسه با دوره تصدی کوتاه‌مدت، محافظه‌کارانه‌تر عمل می‌کند؛ به علاوه، ریسک گزارش مدیرعامل با دوره تصدی بلند مدت در نیمه دوم دوره تصدی در مقایسه با نیمه اول، کمتر است. گرچه مدیرعامل با دوره تصدی بلند مدت در سال آخر سال‌های قبل، ریسک پذیری بیشتری در ارائه گزارش خود دارد بدین معنا که جسورانه‌تر گزارش می‌کند زیرا در مقایسه با حفظ شهرت خود در سال آخر دوره تصدی، نگران نیست.

سونالی هازاریکا و همکاران (2009)، به مطالعه رابطه حاکمیت شرکتی داخلی، جابجایی مدیرعامل و مدیریت سود پرداختند. آن‌ها دریافتند سرعت جابجایی اجباری مدیرعامل، مستقیماً با مدیریت سود مرتبط است؛ محققین نتیجه گرفتند حداقل تعدادی از اعضای هیأت مدیره، قبل از پیامدهای گزاف ناشی از مدیریت سود اقدام به تأدیب مدیرانی می‌کنند که مدیریت جسورانه سود دارند. این تفسیر با این دیدگاه که حاکمیت داخلی در جهت حل مسائل نمایندگی مدیر دارد سازگار می‌باشد.

پیتر دیمرجیان و همکاران (2006)، به مطالعه رابطه بین توانایی مدیریتی و کیفیت سود پرداختند. نتایج تحقیق آن­ها نشان داد بین توانایی مدیریت و کیفیت سود­ رابطه مستقیم وجود دارد. یافته­های تحقیق با این فرض سازگار است که مدیران با توانایی بالاتر در برآورد تعهدات تواناتر هستند.

چریستو کارونا (2006)، به بررسی رابطه بین شهرت مدیرعامل و قدرت حاکمیت شرکتی پرداخت و نتایج نشان داد رابطه معکوسی بین اعتبار و شهرت مدیرعامل با قدرت حاکمیت شرکتی برقرار است.

الاک قاش و دوچال مون (2005)، به مطالعه ارتباط بین دوره تصدی مدیرعامل و قدرت مدیریت پرداختند. آن‌ها از حسابداری تعهدی و تغییرپذیری سود به عنوان نماینده‌ای برای مدیریت سود استفاده کردند و دریافتند دوره تصدی مدیرعامل، ارتباط مثبتی با مدیریت سود دارد.

فرانسیس و همکاران (2004)، به بررسی رابطه بین شهرت مدیرعامل و کیفیت سود پرداختند. یافته­های تحقیق آن­ها نشان داد بین شهرت مدیر عامل و کیفیت سود رابطه معکوس وجود دارد.

آقایی، اعتمادی، آذر و چالاکی (1388) به بررسی ویژگی‌های حاکمیت شرکتی و محتوای اطلاعاتی سود با تأکید بر نقش مدیریت سود در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. یافته‌های پژوهش نشان داد مالکیت نهادی و استقلال هیأت مدیره رابطه قوی‌تری با محتوای اطلاعاتی سود در شرکت‌های با انگیزه مدیریت سود بالا در مقایسه با شرکت‌های با انگیزه مدیریت سود پایین دارد. همچنین از نظر سهامداران سایر ویژگی‌های حاکمیت شرکتی (تمرکز مالکیت، نفوذ مدیرعامل، دوگانگی وظیفه مدیرعامل، اندازه هیأت مدیره، اتکاء بر بدهی و مدت زمان تصدی مدیرعامل در هیأت مدیره) تأثیری در بهبود محتوای اطلاعاتی سود چه در زمان وجود انگیزه مدیریت سود بالا و چه در زمان وجود انگیزه مدیریت سود پایین نداشتند.

فرضیه‌های تحقیق

گیبونز و میورفی (1992) نشان دادند بازار از توانایی مدیریت در ابتدای دوره تصدیش ناآگاه است. فاما (1980) و هالمسترون (1982) اشاره کردند بازار بوسیله عملکرد گذشته و جاری مدیرعامل توانایی او را مورد ارزیابی قرار می­دهد. از این رو، مدیران عامل سعی شهرت آفرینی دارند، به ویژه مدیران عامل با دوره تصدی کوتاه­تر انگیزه بیشتری برای گزارش عملکرد خوب دارند. بنابراین، اگر عملکرد صحیح برای یک دوره معین پایین باشد، مدیران عامل با دوره تصدی کوتاه عملکردشان را از طریق گزارشگری جسورانه بالا می­برند. اگر مدیران عامل از میزان توانا­یی شان در مقایسه با هم رده­های خود آگاه باشند، و به احتمال بیشتری می­توانند در بلندمدت عملکرد خوبی داشته باشند (ژانگ، 2009). بنابراین، فرضیه­های پژوهش به صورت زیر بیان می­شوند:

فرضیه 1: مدیرعاملی با دوره تصدی بلندتر در مقایسه با مدیرعاملی با دوره تصدی کوتاه‌تر، محافظه‌کارتر است.

فرضیه 2: مدیرعاملی با دوره تصدی بلندمدت در نیمه دوم دوره تصدی در مقایسه با نیمه اول، محافظه­کاری کمتری دارد.

برای آزمون فرضیه یک از مدل اقلام تعهدی بال و شیواکومار و برای آزمون فرضیه دو از مدل باسو استفاده شده است.

جامعه و نمونه آماری پژوهش

جامعه آماری پژوهش، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار است و شرکت نمونه با لحاظ شرایط زیر انتخاب شدند:

1. پایان سال مالی آن‌ها 29 اسفند باشد.
2. جزء شرکت‌های مالی (مثل بانک‌ها، موسسات بیمه) و شرکت‌های‌ سرمایه‌گذاری نباشند.

1-   قبل از سال 1380 در بورس اوراق بهادار تهران پذیرش شده باشند.

2-   در طی دوره بررسی تغییر سال مالی نداده باشند.

3-   حسابرسی شده و غیرتلفیقی باشند.

با توجه شرایط یاد شده تعداد 83 شرکت در دوره زمانی 89-1383 انتخاب شدند.

با استفاده از نرم افزار تحلیل داده‌ها انجام شده است.

روش پژوهش

این تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر روش اجرا توصیفی رگرسیونی است.

جهت آزمون فرضیه اول از مدل توسعه یافته بال و شیواکومار (2008) به شرح زیر استفاده شد: (ژانگ، 2009)

ACC_it = α₀ + α₁CFO_it + α₂CHSALES_it + α₃FASSET_it + α₄DCFO_it + α₅DCFO_it × CFO_it + α₆TENR_it + α₇TENR_it × CFO_it + α₈TENR_it × CHSALES_it + α₉TENR_it × FASSET_it + α₁₀TENR_it × DCFO_it + α₁₁TENR_it × DCFO_it × CFO_it + α₁₂LFIRMAGE_it + α₁₃LFIRMAGE_it × CFO_it + α₁₄LFIRMAGE_it × CHSALES_it + α₁₅LFIRMAGE_it × FASSET_it + α₁₆LFIRMAGE_it × DCFO_it + α₁₇LFIRMAGE_it × DCFO_it × CFO_it + α₁₈INST_it-1 + α₁₉INST_it-1 × CFO_it + α₂₀INST_it-1 × CHSALES_it + α₂₁INST_it-1 × FASSET_it + α₂₂INST_it-1 × DCFO_it + α₂₃INST_it-1 × DCFO_it × CFO_it + ε_it

ACC: اقلام تعهدی در سال t، که به وسیله سود قبل از اقلام غیرعادی منهای جریان نقدی ناشی از عملیات محاسبه می‌شود.

CFO: جریان نقدی ناشی از عملیات در سال t.

DCFO: متغیر مجازی است؛ اگر CFO کوچکتر از صفر باشد برابر یک، در غیراین صورت برابر صفر است.

CHSALES: برابر است با تغییر درآمد در سال t

FASSET:  دارایی ناخالص، اثاثیه، تجهیزات و ماشین آلات در سال t

INST: نشان دهنده سرمایه­گذاران نهادی است که برابر است با سهام متعلق به بانک‌ها، بیمه‌ها، نهادهای مالی، شرکت‌های هلدینگ، سازمان‌ها، نهادها و شرکت‌های دولتی.

TENR: سال‌های دوره تصدی مدیرعامل.

LFIRMAGE: لگاریتم طبیعی عمر شرکت.

در این مدل، ضریب مثبتTENR × DCFO × CFO (₁₁α) نشان می‌دهد مدیرعاملی با دوره تصدی بلندمدت در مقایسه با مدیرعامل با دوره تصدی کوتاه‌مدت، در گزارشگری محافظه‌کارتر است و اگر این ضریب منفی به دست آید، عکس این مطلب صادق است.

برای آزمون فرضیه دوم پژوهش، از مدل توسعه یافته باسو (1997) به شرح زیر استفاده شد: (ژانگ، 2009)

NI_it = α₀ + α₁NEG_it + α₂RET_it + α₃RET_it × NEG_it + α₄LATTER_it + α₅LATTER_it × NEG_it + α₆LATTER_it × RET_it + α₇LATTER_it × RET_it × NEG_it + α₈MTB_it-1 + α₉MTB_it-1 × NEG_it + α₁₀MTB_it-1 × RETit + α₁₁MTB_it-1 × RET_it × NEG_it + α₁₂LEV_it-1 + α₁₃LEV_it-1 × NEG_it + α₁₄LEV_it-1 × RET_it + α₁₅LEV_it-1 × RET_it × NEG_it + α₁₆SIZE_it-1 + α₁₇SIZE_it-1 × NEG_it + α₁₈SIZE_it-1 × RET_it + α₁₉SIZE_it-1 × RET_it × NEG_it + α₂₀TREND_t + α₂₁TREND_t × NEG_it + α₂₂TREND_t × RET_it + α₂₃TREND_t × RET_it × NEG_it + ε_it

NI: سودخالص سال t قبل از اقلام غیرعادی.

RET: بازده سالانه در دوره سه ماه بعد از پایان سال مالی (1-t) تا سه ماه بعد از پایان سال مالی t.

NEG: متغیر مجازی است، اگر RET منفی باشد برابر یک در غیراین صورت صفر می‌باشد.

MTB: نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری در ابتدای سال مالی.

 LEV: نسبت کل بدهی به کل  دارایی در ابتدای سال مالی

SIZE: متغیر مجازی است، برابر است با لگاریتم طبیعی مجموع  دارایی ها

LATTER: برای نیمه دوم دوره تصدی مدیرعامل برابر یک در غیراینصورت برابرصفر.

TREND: سال مورد بررسی منهای 82.

در این مدل ضریب مثبت LATTER × RET × NEG (₇α) نشان می‌دهد مدیران عامل در نیمه دوم دوره تصدی خود در مقایسه با نیمه اول، محافظه‌کارترند و اگر این ضریب منفی باشد، عکس این مطلب صادق است.

روش آزمون فرضیات

در این پژوهش از داده­های تلفیقی و مدل رگرسیون داده­های ترکیبی استفاده شده است. جهت بررسی معنادار بودن الگوها، آزمون‌های آماری T، آزمون F، ²R (ضریب تعیین تعدیل شده) به کار رفتند. جهت بررسی خود همبستگی از آزمون دوربین واتسون استفاده شد که نتایج بیانگر وجود خودهمبستگی در داده­‌ها بود و برای رفع این مشکل از روش AR بهره گرفته شد. اطلاعات مورد نیاز شرکت‌ها از بانک اطلاعاتی تدبیر پرداز و سایت رسمی بورس اوراق بهادار گردآوری شد. سپس داده‌ها با استفاده از نرم افزار اکسل مرتب و به کمک نرم افزار eviews تحلیل شد.

یافته‌های پژوهش

آمار توصیفی مربوط به متغیرهای پژوهش در نگاره شماره 1 ارائه شده است. بر این اساس، در دوره مورد بررسی به طور میانگین 75 درصد سهام شرکت در اختیار سهامدارن عمده قرار دارد؛ متوسط اندازه شرکت‌ها برابر 67/26 و متوسط جریان وجوه نقد ناشی از عملیات برابر 299117 است. به علاوه، متوسط بدهی. شرکت هایی که نشان میدهد آن‌ها به میزان زیادی بر اعتبارت تکیه می‌کنند، 67% است.

نگاره (1): متغیرهای پژوهش

نتایج آزمون فرضیه اول:

نتایج آزمون فرضیه اول در نگاره (2) ارائه شده است. بر این اساس، ضریبTENR × DCFO × CFO (₁₁α) منفی است بدین معنا مدیرعاملی با دوره تصدی بلند مدت در مقایسه با مدیرعامل با دوره تصدی کوتاه مدت، در گزارشگری خود، جسورانه‌تر رفتار می‌کند؛      معناداری این ضریب برابر با 0961/0مربوط این که بر معناداری آن در سطح اطمینان 90% دلالت می‌کند. R² تعدیل شده مدل، نشان می‌دهد حدود 88% از تغییرات متغیر وابسته توسط متغیرهای مستقل تبیین می‌شود؛ آماره F نیز (65/34)، بیانگر آن است مدل در سطح 99 درصد معنادار است. مقدار آماره دوربین واتسون نیز به میزان 87/1، نشان از عدم خودهمبستگی بین باقی­مانده­ها دارد.

نگاره (2): نتایج فرضیه اول

نتایج آزمون فرضیه دوم:

نتایج آزمون این فرضیه در نگاره (3) ارائه شده است.

نگاره (3): نتایج فرضیه دوم

بر این اساس، ضریب LATTER × RET × NEG (₇α) منفی است که نشان می‌دهد مدیران عامل در نیمه دوم دوره تصدی در مقایسه با نیمه اول، جسورانه‌تر رفتار می‌کنند، معناداری این ضریب هم برابر با 0019/0است که بر معنی داری آن در سطح اطمینان 99% دلالت می‌کند. R² تعدیل شده مدل، حاکی از آن است که حدود 90% از تغییرات متغیر وابسته توسط این متغیرهای مستقل تبیین می‌شود؛ آماره F نیز (34/34)، تائید مدل در سطح معناداری 99 درصد را نشان می‌دهد. مقدار آماره دوربین واتسون نیز به میزان 12/2، بیانگر عدم خودهمبستگی بین باقی­مانده­ها است.

نتیجه‌گیری

در این تحقیق به بررسی رابطه بین کیفیت سود و دوره تصدی مدیرعامل شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته شد. نتایج این تحقیق حاکی از آن است مدیران عامل با دوره تصدی بلندمدت در مقایسه با مدیران عامل با دوره تصدی کوتاه مدت گزارشگری جسورانه‌تری دارند. این نتیجه با این نظریه­ که مدیرعان عامل برای کسب شهرت انگیزه بیشتری برای متورم کردن سود در ابتدای دوره تصدیشان دارند، سازگار نیست. همچنین این تحقیق نشان می‌دهد، مدیرعامل با دوره تصدی بلندمدت در نیمه اول دوره تصدی محافظه‌کارانه‌تر عمل می‌نماید. نتایج حاصل از این تحقیق با یافته­های تحقیق وینیگ زانگ (2009) سازگار نیست، علت آن می‌تواند انگیزه مدیران عامل ایرانی به پنهان زیان بیش از اتمام دوره تصدی شان باشد، بدین ترتیب از اخراج اجتناب کرده و بتوانند مجددا تصدی خود را برای سال‌های بعد تمدید کنند. از طرف دیگر، یک مدیرعامل در سال پایانی دوره تصدی خود، محافظه­کارانه­تر گزارش می­کند زیرا چنانچه وی به جسورانه بودن گزارشگری خود در سال پایانی دوره تصدی­اش ادامه دهد، سرمایه‌گذاران آتی را در درک شرکت دچار مشکل می‌کند. بنابراین، به منظور حمایت از حقوق سهامداران اقلیت، افزایش قابلیت اتکای سود و کمک به توسعه و رشد بازار بورس، لازم است موضوع تصویب آیین نامه را برای شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار با در نظر گرفتن نتایج حاصل از تحقیقات انجام گرفته در خصوص موضوع دوره تصدی به عنوان نمونه­ای از حاکمیت شرکتی، در اولویت کاری شورای عالی بررسی و اوراق بهادار قرار گیرد. از طرفی دیگر، پیشنهاد می‌شود در تحقیق­های آتی رابطه بین دوره تصدی مدیرعامل و مدیریت سود و رابطه بین دوره تصدی مدیرعامل و حاکمیت شرکتی مورد بررسی قرار گیرد.